نثر یکی از حوزه‌های گسترده و عظیم ادب فارسی است که ابعاد، ویژگی‌ها و تحولات آن به اندازه شعر بررسی و مطالعه نشده است.
نثر در لغت به معنی پراکندگی و پراکندن و در اصطلاح سخنی است که مقید به وزن و قافیه نباشد. در اینگونه سخن، سخن در نظام خواندن با خواننده، در رابطه‌ای خیال‌انگیز قرار می‌گیرد، آن چنان که با خواندن متن، دنیای خیالی شگفت‌انگیزی در ذهن خواننده بازآفریده می‌شود.
از شاخه‌های مهم نثر، نثر شاعرانه (ادبی) و قطعه ادبی است. این دو نوع نثر در نهان ما کاربرد فراوان یافته‌اند و بخشی از آثار مهم امروز به اینگونه نثر تعلق دارند. در نثر شاعرانه، حال و هوای نثر، مفاهیم منطقی و گزارشی و حقایق غیرشعری جامه قافیه (سجع) و صناعات شعری را به تن کرده است. مثل «کلیله و دمنه» نصرالله منشی و «مرزبان‌نامه» سعدالدین وراوینی در ادب فارسی.
ویژگی‌های نثر ادبی
- جز موضوع، واژه و عبارت نیز مقصود نویسنده‌اند؛ گاه درنگ در واژه‌ها و رنگ و آهنگ بخشیدن به عبارات آن‌قدر برای نویسنده مهم می‌شود که همپای موضوع و حتی پررنگ‌تر از آن، مدار و محور قلم نویسنده قرار می‌گیرد.
- خواننده در برخورد با نثر ادبی و شاعرانه، درگیر روابط و شبکه‌های زیباشناسانه متن می‌شود. یعنی در عین پرداختن به موضوع (مقصد)، راه را نیز فراموش نمی‌کند.
- نثر ادبی و شاعرانه، اگر معتدل و هنرمندانه باشد، یعنی نویسنده به تکلف و تصنع در استفاده از آرایه‌های ادبی نیفتد، بر کشش و جاذبه متن می‌افزاید و خستگی و ملال را از خواننده می‌زداید. در نثر شاعرانه امروز، گیرایی باعث می‌شود که گاه یک اثر یا کتاب، خواندنی‌تر شود و خواننده هم‌چون مسافری که از جاده‌ای سرسبز با چشم‌اندازهای زیبا می‌گذرد و طول راه را احساس نمی‌کند.
تفاوت نثر ادبی دیروز و نثر ادبی امروز
بخش مهم و درخشانی از ادبیات گذشته ما دارای نثر ادبی و شاعرانه هستند. آثار نثر گذشته که با شاخصه مسجع بودن شناخته می‌شوند و نثری شاعرانه دارند به چند دسته کلی تقسیم می‌شوند:
- نثرهای تعلیمی مانند «گلستان»
- نثرهای داستانی مانند «کلیله و دمنه» و «مرزبان‌نامه»
- مقامات مانند «مقامات حمیدی»
- نثرهای صوفیانه مانند «تذکرة الاولیا»
- نثرهای تاریخی مانند «جهانگشای جوینی»
نثر ادبی دیروز سرشار از سجع، جناس، ایهام و دیگر آرایه‌های بدیعی در کنار آرایه‌های بیانی مانند تشبیه و استعاره و مجاز و کنایه است. اما نثر ادبی امروز به بهره‌گیری از عناصر شاعرانه و آرایه‌های ادبی نه به شیوه‌ی نثر ادبی دیروز، با ساخت و بافتی روان، به طرح موضوع می‌پردازد.
در نثر ادبی امروز، سجع تکیه‌گاه جدی نویسنده نیست. اگر هم در سیر نوشته، سجعی دیده شود، بسیار طبیعی به کار می‌رود. استفاده از سجع در روزگار ما عمدتاً در نوشته‌های طنزآمیز رواج دارد.
نثر ادبی امروز با بهره‌گیری از واژه‌های خوش‌آهنگ، تصویرهای بدیع و بافت و ساختی روان و زیبا و تأثیرگذار، با مخاطب ارتباط برقرار می‌کند.
نمونه‌ای از نثر ادبی
کویر! کویر نه تنها نیستان من و ما است که نیستان ملت ما است و روح و اندیشه و مذهب و عرفان و ادب و بینش و زندگی و سرشت و سرگذشت و سرنوشت ما همه است. کویر! این تاریخی که در صورت جغرافیا ظاهر شده است.
این عظمت بیکرانه مرموزی که نومید و خاموش، خود را به تسلیم، پهن بر خاک افکنده است. خشک، بی‌آبی و آبادی‌ای، بی‌قله مغرور بلندی، بی‌زمزمه شاد جویباری،… چشم‌ها را با دست سایه می‌کنند تا کویر نبیند، نبیند که می‌بیند. نداند که می‌داند! گاه طوفانی برمی‌خیزد و خاک بر افلاک می‌افشاند و آسمان را تیره می‌دارد و روستاها را برمی‌آشوبد و چون فروکش می‌کند، از آن پس، باز چهره کویر، همچنان که بود…
کویر / علی شریعتی
